Οι παγκόσμιες χρηματοοικονομικές εξελίξεις μετά την κρίση του 2007/08, την κρίση χρέους στην Ευρωζώνη μετά το 2010, αλλά και την πανδημία του κορονοϊού έχουν μειώσει την έμφαση των επιστημόνων και πολιτικών στην έννοια της χρηματοοικονομικής σταθερότητας και την έχουν συμπληρώσει αν όχι υποκαταστήσει με τη νέα έννοια της χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας. Σε ελεύθερη απόδοση, η ανθεκτικότητα ορίζεται ως η δυνατότητα να επανακάμψει ένα αντικείμενο από ένα ράπισμα ή ένα σοκ πίσω στο αρχικό του σχήμα. Σε όρους νοικοκυριών, μία απλή προσέγγιση της χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας αποτελεί η ικανότητα να αντέξει ένα άτομο ή ένα νοικοκυριό τις συνέπειες αρνητικών ή πιεστικών εξελίξεων της ζωής ως προς το εισόδημα ή τα περιουσιακά του στοιχεία. Τέτοιες εξελίξεις αποτελούν οι περιπτώσεις της ανεργίας, ενός διαζυγίου, ενός ατυχήματος ή μίας αδυναμίας για εργασία, έκτακτων προβλημάτων υγείας ή νόσησης, ενός ατυχήματος, μίας πυρκαγιάς ή ενός σεισμού, μεταξύ άλλων.
Η πρόσφατη διεθνής έρευνα καταδεικνύει ότι 1 στα 3 Ευρωπαϊκά νοικοκυριά ήταν ανήμπορα να αντιμετωπίσουν ένα απρόσμενο σοκ στο εισόδημά τους πριν τον κορονοϊό, όπως για παράδειγμα κάτι έκτακτο που να χρειαζόταν ένα έξοδο της τάξης των €2.000 (Demertzis, Domínguez-Jiménez, and Lusardi, 2020). Λίγες είναι οι παγκόσμιες μελέτες που παρέχουν μικροοικονομικά δεδομένα για τα επίπεδα χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας των νοικοκυριών. Η πιο πλήρης πρώτη βάση είναι το Global Findex 2017 (Demirgüç-Kunt, et al., 2020), ενώ με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αναμένεται η νέα έκδοσή της του 2022, που θα παρουσιάζει τη σχετική εικόνα στην εποχή της πανδημίας του κορονοϊού. Το γράφημα 1 παρουσιάζει τον παγκόσμιο χάρτη της χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας των νοικοκυριών το έτος 2017, σε όρους δυνατότητας να βρουν το 1/20 του κατά κεφαλήν ακαθάριστου εθνικού εισοδήματος σε τοπικό νόμισμα προκειμένου να καλύψουν ένα έκτακτο σοκ. Οι χώρες με τα υψηλότερα επίπεδα χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας είναι οι Σκανδιναβικές χώρες, η Γερμανία κι ο Καναδάς, στις οποίες περισσότεροι από το 83% του πληθυσμού είναι σε θέση να ανταπεξέλθει στις οικονομικές ανάγκες ενός απρόσμενου σοκ. Σε επίπεδα ανθεκτικότητας κάτω του 30% του πληθυσμού βρίσκονται η Νότιος Αφρική, η Γκαμπόν, το Λεσόθο, η Ζανζιβάρη, το Νότιο Σουδάν, η Μποτσουάνα, η Ζάμπια και το Μεξικό.
Η Ελλάδα βρίσκεται στην 69η θέση από τις 145 χώρες, με το επίπεδο ανθεκτικότητας στο 54.9% των νοικοκυριών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η χρηματοοικονομική ανθεκτικότητα των νοικοκυριών στην Ελλάδα είναι χαμηλότερη από αυτή όλων των γειτονικών Βαλκανικών χωρών, των Νοτιοευρωπαϊκών χωρών, καθώς και τις Τουρκίας το 2017. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η επισκόπηση των πηγών χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας των νοικοκυριών. Η Ελλάδα βρίσκεται στις υψηλότερες θέσεις (15η από τις 145 χώρες) όσον αφορά την ανθεκτικότητα που προέρχεται από γονείς και φίλους, με ένα 34.8% των νοικοκυριών να στηρίζουν τη χρηματοοικονομική τους ανθεκτικότητα στην οικογένεια ή το φιλικό τους περιβάλλον. Μόλις 14.3% θα στηρίζονταν στις δικές τους αποταμιεύσεις, 4.4% στην εργασία τους και ελάχιστα ποσοστά θεωρεί ότι θα έβρισκε στήριξη από το τραπεζικό σύστημα ή την πώληση περιουσιακών στοιχείων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σχετική έρευνα έχει δείξει ότι η Ελλάδα τα προηγούμενα χρόνια ήταν στις χαμηλότερες θέσεις παγκόσμια όσον αφορά τα επίπεδα αποταμιεύσεων και αποταμιεύσεων για την 3η ηλικία (Demirgüç-Kunt, et al., 2014),
Τα δεδομένα του 2017 συλλέχθηκαν από την Παγκόσμια Τράπεζα σε μία εποχή που οι Έλληνες βιώναν το σοκ των περιορισμών κίνησης κεφαλαίων και τις συνέπειες μίας μακράς κρίσης, που μείωσε κατά πολύ τα επίπεδα μισθών και συντάξεων. Οι Έλληνες είχαν την τάση να επενδύουν νωρίς στην αγορά κατοικίας, να προσβλέπουν στο Εθνικό Σύστημα Υγείας, καθώς και στο συνταξιοδοτικό σύστημα για την ασφάλειά τους στην 3η ηλικία. Οι στενοί οικογενειακοί δεσμοί και ένα πιο κοινωνικό κράτος ήταν παρόντα στην ελληνική παράδοση και κουλτούρα, προσφέροντας οικονομική ασφάλεια σε πολλά νοικοκυριά σε δύσκολες στιγμές και σε νεότερες ή και στις μεγαλύτερες ηλικίες ανάλογα με τις περιστάσεις. Μετά από μία δεκαετία κρίσης και μία πανδημία με διάρκεια, αναμένεται ότι η δυνατότητα στήριξης στην οικογένεια και τους φίλους σε περίπτωση ενός ακόμα προσωπικού οικονομικού σοκ θα έχει μειωθεί.
Η χρηματοοικονομική ανθεκτικότητα των νοικοκυριών απειλείται ακόμα από τις διαφαινόμενες έντονες πληθωριστικές πιέσεις και όποια πιθανή ακόλουθη αύξηση επιτοκίων δανεισμού. Συνεπώς, σε όρους πρόνοιας, χρήζει άμεσου στρατηγικού σχεδιασμού η ενδυνάμωση της χρηματοοικονομικής ανθεκτικότητας των ελληνικών νοικοκυριών μέσω επίσημων πηγών, όπως του χρηματοπιστωτικού συστήματος και της κρατικής μέριμνας. Σε μικροοικονομικό επίπεδο, η χρηματοοικονομική επιμόρφωση από νωρίς στο σχολείο και τα σαφή κίνητρα αποταμίευσης για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης χρήζουν τη διαμόρφωσης μιας σχετικής εθνικής εκπαιδευτικής στρατηγικής στα πλαίσια του πλαισίου δράσης της ενιαίας ευρωπαϊκής κεφαλαιαγοράς.
Ο Γεώργιος Α. Πάνος έχει ψηφιστεί σαν ένας από του 40 καλύτερους καθηγητές ΜΒΑ κάτω των 40 στον κόσμο από τον αμερικανικό οργανισμό Poets & Quants. Είναι επιστημονικός σύμβουλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού.