Η επόμενη μέρα για την παγκόσμια φαρμακοβιομηχανία, η ψήφος εμπιστοσύνης των πολιτών στις ελληνικές φαρμακευτικές, η καθοριστική συνδρομή των ιδιωτικών νοσοκομείων στη μάχη με την πανδημία και οι τελευταίες εξελίξεις στην έρευνα και αγορά των εμβολίων κατά του Covid-19.
Ο Μαρσέλ Προυστ είπε κάποτε πως «η ασθένεια είναι ο πιο πειστικός γιατρός, καθώς στην καλοσύνη και στη σοφία δίνουμε μόνο υποσχέσεις ενώ στον πόνο υπακούμε». Η πανδημία του Covid-19 δεν υπήρξε απλώς ένας πειστικός γιατρός αλλά μια συνθήκη που άλλαξε άρδην τις παγκόσμιες ισορροπίες. Στον τομέα της υγείας, οι φαρμακοβιομηχανίες βρέθηκαν μπροστά σε τεράστιες προκλήσεις ενώ τα ιδιωτικά νοσοκομεία κλήθηκαν να συστρατευτούν με τα δημόσια, για την αντιμετώπιση του κοινού εχθρού. Η μάχη με τον χρόνο για την παρασκευή εμβολίων υπήρξε αγωνιώδης και η έρευνα για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των μεταλλάξεων κλιμακώνεται.
Οι ελληνικές φαρμακοβιομηχανίες εδραιώνονται στη συνείδηση των πολιτών
Αναμφισβήτητα, ο Covid-19 ανέδειξε την ευκαιρία των φαρμακοβιομηχανιών να βελτιώσουν τη φήμη τους στο ευρύ κοινό, μια ευκαιρία την οποία δεν άφησαν αναξιοποίητη σύμφωνα με την έρευνα της Focus Bari, που ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του 2021, περιλαμβάνοντας και συγκριτικά αποτελέσματα της περιόδου 2019-2021.
Όπως επιβεβαιώνουν τα στοιχεία της έρευνας, πλέον αναγνωρίζεται από τους πολίτες η συμβολή της φαρμακοβιομηχανίας στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων και ενώ το ποσοστό εκείνων που πιστεύουν ότι ο κλάδος ενδιαφέρεται για την προστασία της δημόσιας υγείας εξακολουθεί να θεωρείται χαμηλό, εμφανίζονται εντούτοις ανοδικές τάσεις.
Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι την κομβική αυτή περίοδο ενδυναμώθηκαν στη συνείδηση του κοινού οι ελληνικές φαρμακοβιομηχανίες, σε σχέση με τις πολυεθνικές. Συγκεκριμένα, οι ελληνικές φαρμακευτικές έλαβαν βαθμό 6,6 με άριστα το 10 -έναντι των πολυεθνικών, που βαθμολογήθηκαν με 5,8 και, μάλιστα, επικροτήθηκαν για τη μάχη κατά της πανδημίας σε ποσοστό 66% έναντι 59% των πολυεθνικών. Έμφαση δόθηκε στην πρόοδο των ελληνικών φαρμακευτικών σε έρευνα και ανάπτυξη προϊόντων και σε υποδομές.
Από την άλλη, η έρευνα της Reputation Unique εστίασε σε στελέχη κρατικών οργανισμών και κοινωνικών εταίρων, που παρατήρησαν μείωση της επιθετικής στάσης της φαρμακοβιομηχανίας απέναντι στην Πολιτεία συγκριτικά με το 2014, έτος κορύφωσης της οικονομικής κρίσης. Ωστόσο, και η στάση της Πολιτείας απέναντι στη φαρμακοβιομηχανία αξιολογήθηκε ως ηπιότερη το 2020 έναντι του 2018. Οι κοινωνικοί εταίροι δεν παρέλειψαν να εκφράσουν την αισιοδοξία τους για την επόμενη μέρα της ελληνικής φαρμακοβιομηχανίας, θέτοντας μάλιστα για πρώτη φορά στην κορυφή δύο ελληνικές φαρμακευτικές, ενώ το 2010 καταλάμβαναν τις πρώτες 10 θέσεις μόνο πολυεθνικές.
Το αποτύπωμα του κλάδου του φαρμάκου στην ελληνική οικονομία
Όπως πιστοποιούν και τα στοιχεία της ετήσιας έκθεσης Η Φαρμακευτική Αγορά στην Ελλάδα: Γεγονότα και Στοιχεία 2020 από το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών, με τη συνεργασία του Συνδέσμου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος, οι απασχολούμενοι στην παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων και σκευασμάτων για το 2020 υπήρξαν πάνω από 23,3 χιλιάδες.
Ο φαρμακευτικός κλάδος αναδεικνύεται ηγέτης και στο συνολικό εξωτερικό εμπόριο με τις εξαγωγές φαρμακευτικών προϊόντων να αγγίζουν το 2020 τα €2,9 δισεκατομμύρια, ποσό ισοδύναμο με το 9,4% του συνόλου των ελληνικών εξαγωγών όλων των αγαθών για το 2020.
Αξίζει να σημειωθεί πως σύμφωνα με στοιχεία μελέτης του ΙΟΒΕ, με θέμα Η συνεισφορά της Pfizer στην ελληνική οικονομία που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του 32ου Greek Annual Εconomic Summit που διοργάνωσε στις 6-8 Δεκεμβρίου το Ελληνοαμερικανικό Εμπορικό Επιμελητήριο, η συνολική συνεισφορά της της φαρμακοβιομηχανίας Pfizer στο ελληνικό ΑΕΠ κατά την περίοδο 2020-2030 εκτιμάται ότι θα φτάσει τα 1,6 δισ. ευρώ και η δραστηριότητα της σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη θα δημιουργήσει 2.600 άμεσες και έμμεσες θέσεις εργασίας στην ελληνική οικονομία.
Τα μεγαλόπνοα σχέδια του προγράμματος «Ελλάδα 2.0»
Η αναπτυξιακή δυναμική της ελληνικής φαρμακοβιομηχανίας προβλέπεται πως θα εκτιναχθεί με το πρόγραμμα «Ελλάδα 2.0» και τις επενδύσεις ύψους 1,2 δισ. ευρώ σε βάθος τετραετίας. Ανάμεσα στις δράσεις που σχεδιάζονται είναι και η μεταρρύθμιση του συστήματος αυτόματων επιστροφών, προκειμένου να υπάρξει δυνατότητα του συμψηφισμού ενός μέρους του clawback με επενδύσεις σε Έρευνα και Ανάπτυξη. Επιπλέον, η θέσπιση ανώτατων ορίων στο clawback προωθεί τη συνυπευθυνότητα πολιτείας και βιομηχανίας. Η ανάπτυξη μητρώων ασθενών και πρωτοκόλλων, η διασύνδεση πληροφοριακών συστημάτων μέχρι σήμερα απόμακρων μεταξύ τους και η ενίσχυση της δυνατότητας ελέγχου των φαρμακευτικών δαπανών μέσω της αναβάθμισης του συστήματος ηλεκτρονικής συνταγογράφησης συνιστούν ορισμένες από τις πολύτιμές καινοτομίες του προγράμματος.
17 ερευνητικά τμήματα και 12 νέα εργοστάσια αναμένεται να κατασκευαστούν την επόμενη τετραετία στη φαρμακοβιομηχανία, σύμφωνα με τον επενδυτικό σχεδιασμό, με προσδοκία τουλάχιστον 2.000 νέων καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας. Οι συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις προάγουν την ελληνική οικονομία, αφού το όφελος για το ΑΕΠ εκτιμάται μεταξύ 80% και 130% της επενδυτικής δαπάνης. Επιπλέον εξασφαλίζεται υψηλότερη ποιότητα φαρμακευτικής φροντίδας για τους ασθενείς ενώ διασφαλίζεται η επάρκεια της εγχώριας αγοράς σε φάρμακα πρώτης γραμμής.
Κυρίαρχοι της αγοράς εμβολίων BioNTech/Pfizer και Moderna
Οι φαρμακοβιομηχανίες που παράγουν εμβόλια τεχνολογίας mRNA προβλέπεται να λάβουν τον έλεγχο των τριών τετάρτων της – εκτός της κινεζικής- αγοράς εμβολίων Covid-19 το 2022, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Airfinity, που αναμένει κυριαρχία των εταιρειών BioNTech/Pfizer και Moderna στην αγορά των εμβολίων κατά του Covid-19 το επόμενο έτος, γεγονός που θα εκτινάξει τις συνυδυασμένες πωλήσεις τους στα 93,2 δισ. δολάρια, ποσό σχεδόν διπλάσιο από το 2021. Όπως επιβεβαιώνουν τα στοιχεία της Airfinity που δημοσιεύθηκαν στους Financial Times, οι συνεργαζόμενες εταιρείες BioNTech και Pfizer θα αγγίξουν με τις πωλήσεις εμβολίων Covid τα 54,5 δισεκατομμύρια δολάρια ενώ η Moderna τα 38,7 δισεκατομμύρια δολάρια. Το υπόλοιπο της αγοράς εμβολίων, που το συνιστούν οι ανταγωνιστικές AstraZeneca, Johnson & Johnson, το ρωσικό Sputnik V και οι νεοεισερχόμενες, όπως η Novavax, εκτιμάται ότι θα φτάσει τα 124 δισ. δολάρια το επόμενο έτος, ποσό διπλάσιο του 2021.
Η εξέλιξη της έρευνας στα εμβόλια
Καθώς η νέα κανονικότητα, ύστερα από την έλευση του Covid-19, υπήρξε μια μεγάλη πρόκληση, μια αγορά πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων στήθηκε προκειμένου να εξασφαλιστούν τα εμβόλια που απαιτούνται για την πρόληψη θανάτων και το άνοιγμα των οικονομιών. Η πιο μολυσματική παραλλαγή Delta ανέτρεψε τα δεδομένα καθώς αποδείχθηκε ότι τα υψηλά ποσοστά ανοσοποίησης από τον εμβολιασμό δεν ήταν αρκετά για να αποκρούσουν νέα στελέχη του ιού, με αποτέλεσμα ο ευάλωτος πληθυσμός να βρεθεί και πάλι εκτεθειμένος. Η νέα μετάλλαξη Όμικρον αυξάνει ακόμη περισσότερο την ανησυχία και οι επιστήμονες συνεχίζουν με αμείωτους ρυθμούς τις έρευνες για να διαπιστώσουν το βαθμό ανθεκτικότητας της συγκεκριμένης μετάλλαξης στο εμβόλιο. Pfizer/ BioNTech και Moderna δηλώνουν αισιόδοξοι ότι θα ανταποκριθούν με τα εμβόλια τους στη νέα παραλλαγή COVID-19, Όμικρον. Μάλιστα, μια αναμνηστική δόση του εμβολίου Covid-19 αναπτύσσεται σύντομα από τη Moderna, στοχεύοντας συγκεκριμένα στη νέα παραλλαγή Όμικρον του SARS-CoV-2. Η BioNTech SE αναμένει περισσότερα δεδομένα για την ανησυχητική νέα παραλλαγή του κορονοϊού που ανιχνεύθηκε στη Νότια Αφρική, προκειμένου να αποφασίσει με τον συνεργάτη της Pfizer Inc εάν θα προχωρήσει σε εκ νέου επεξεργασία του ήδη υπάρχοντος εμβολίου.
Ανατρέπεται το μονοπώλιο της Δύσης στο φαρμακευτικό κλάδο;
Αναμφισβήτητα, ο COVID-19 προκάλεσε τεράστια οικονομική αναταραχή παγκοσμίως όμως η εξαιρετικά δύσκολη αυτή συνθήκη ανάγκασε τις επιχειρήσεις να επιδείξουν προσαρμοστικότητα, καινοτομώντας στην τεχνολογία, στοιχείο που πιθανότατα θα φέρει μακροπρόθεσμα κέρδη στην παραγωγικότητα και την ανάπτυξη τους. Μάλιστα, η αφόρητη πίεση στον τομέα της υγείας αλλά και η ανεξέλεγκτη ζήτηση για εμβόλια θα μπορούσαν δυνητικά να καταστήσουν τις μη δυτικές φαρμακευτικές εταιρείες, ικανές να απειλήσουν το φαρμακευτικό μονοπώλιο της Δύσης στις θεραπείες COVID-19 και στα φάρμακα υψηλής αξίας. Γεγονός είναι ότι η παγκόσμια φαρμακευτική αγορά υφίσταται διαρθρωτικές αλλαγές και η πανδημία πιθανόν να διαμορφώνει σταδιακά τις κατάλληλες συνθήκες για ισότιμους όρους ανταγωνισμού και εξασφάλιση πιο δίκαιης πρόσβασης στα φάρμακα.
«Υποστηρίξαμε σταθερά και με συνέπεια το ΕΣΥ, προσφέροντας -μεταξύ άλλων- 60 κλίνες για COVID περιστατικά, 10 κλίνες στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) και 16 κλίνες για non COVID-19 περιστατικά».
Η συνδρομή των ιδιωτικών νοσοκομείων στην αντιμετώπιση της πανδημίας
«Πέρα από τις κοινωνικο-οικονομικές του επιπτώσεις, ο Covid19 ήταν ένας κρίσιμος καταλύτης που ανέδειξε μια νέα πραγματικότητα στον χώρο της υγείας, φέρνοντας στο προσκήνιο τις παθογένειες του δημόσιου συστήματος περίθαλψης. Λόγω της ασφυκτικής πίεσης που κατ’ επανάληψη δέχονται, οι δημόσιες δομές υγείας ακολουθούν μια διαρκώς φθίνουσα πορεία που έχει αντίκτυπο στη ζωή των πολιτών» μας λέει ο Αναστάσιος Δίγκας, CEO της εταιρείας Εισαγωγής & Εμπορίας Ιατρικού Εξοπλισμού «Δίγκας Γ. Ιατρικά- Δίγκας Αναστάσιος ΕΕ». Ο Αντώνης Βουκλαρής, Διευθύνων Σύμβουλος Ομίλου Ευρωκλινικής επισημαίνει χαρακτηριστικά πως αντίθετα με την κοινή άποψη, η ιδιωτική υγεία από την πρώτη κιόλας ημέρα της πανδημίας στάθηκε στο πλευρό της πολιτείας και συμμετείχε ουσιαστικά στην ενίσχυση του ΕΣΥ για την αντιμετώπιση της πανδημίας του COVID-19.
«Όλο και περισσότερα ιδιωτικά νοσηλευτικά ιδρύματα επενδύουν στην ανανέωση των υποδομών τους, αλλά και στον εφοδιασμό τους με εξελιγμένα, υψηλής ποιότητας αναλώσιμα προϊόντα».
«Ως Ευρωκλινική όλο αυτό το διάστημα υποστηρίξαμε και συνεχίζουμε να υποστηρίζουμε σταθερά και με συνέπεια το ΕΣΥ, προσφέροντας 60 κλίνες για COVID περιστατικά, 10 κλίνες στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ), 16 κλίνες για non COVID-19 περιστατικά, καθώς και το τμήμα Επειγόντων Περιστατικών μας για όλους τους ασθενείς με μη λοιμώδη νοσήματα» αναφέρει. Μάλιστα όπως τονίζει οι ιατροί της Ευρωκλινικής έδωσαν όταν χρειάστηκε το «παρών» στην πρώτη γραμμή συμμετέχοντας στην εθελοντική ενίσχυση των δοκιμαζόμενων δημόσιων νοσοκομείων στη Βόρεια Ελλάδα. «Στις δύσκολες αυτές συνθήκες που βιώνουμε αυτό που μετράει είναι οι πράξεις και ως Ευρωκλινική δεν θα μπορούσαμε να μην συμμετέχουμε ενεργά στην εθνική προσπάθεια που γίνεται για την αντιμετώπιση της πανδημίας» καταλήγει.
«Χρειάζονται αλλαγές τόσο στην δομή του συστήματος Υγείας στη χώρα μας όσο και στην ιδεοληψία του παρελθόντος αναφορικά με τον «Καλό» (Δημόσιο) και τον «Κακό» (Ιδιώτη)».
O Εμπορικός Διευθυντής του Mediterraneo Hopsital, Χρήστος Βιρβίλης αναφέρει ότι η παρουσία του Covid-19 τα δύο τελευταία χρόνια έχει επιφέρει απρόσμενες αλλαγές και ουσιαστικές αλλοιώσεις σε σημαντικές παραμέτρους της ζωής μας.
Όπως επισημαίνει «ο μοναδικός στα νεότερα χρόνια «Κοινωνικός Αποκλεισμός» του 2020 έπληξε τους κυριότερους πυλώνες της οικονομίας, επιβάλλοντας στα κράτη να παρέμβουν για να αποφευχθούν καταστροφικές συνέπειες. Εξαίρεση σε αυτόν τον γενικευμένο κανόνα αντίδρασης αποτέλεσε το Ιδιωτικό σύστημα Υγείας στην Χώρα μας». Συγκεκριμένα, ο Χ. Βιρβίλης υπογραμμίζει ότι ο κλάδος των Ιδιωτικών Νοσοκομείων ή Κλινικών, προχώρησε στην απόλυτη στήριξη του Δημόσιου συστήματος Υγείας με ποικίλες δράσεις σε πολλαπλά επίπεδα.
Όπως σημειώνει ενδεικτικά: «Νοσηλεύτηκε μεγάλος αριθμός ασθενών, που μεταφέρθηκαν από κρατικά Νοσοκομεία ενώ παραδόθηκε σημαντικός αριθμός κλινών για τη νοσηλεία covid περιστατικών και διατέθηκε σημαντικός αριθμός Επιστημονικού Δυναμικού για την εξασφάλιση της ομαλής λειτουργίας Του Δημόσιου Τομέα». «Η εμπειρία αυτού του χρονικού διαστήματος οφείλει μεταξύ άλλων να επιφέρει αλλαγές τόσο στην δομή του συστήματος Υγείας στη χώρα μας όσο και στην ιδεοληψία του παρελθόντος αναφορικά με τον «Καλό» (Δημόσιο) και τον «Κακό» (Ιδιώτη)» συμπληρώνει χαρακτηριστικά ο Χ. Βιρβίλης.
Ο ψηφιακός μετασχηματισμός στον τομέα της υγείας
Η επόμενη μέρα στη φαρμακευτική αλλά και την ιατροτεχνολογική βιομηχανία αναμφισβήτητα φέρει τη σφραγίδα της τεχνολογικής ανάπτυξης και μάλιστα, σύμφωνα με έρευνα της McKinsey, ακόμα και τώρα το περίπου 50% των υπαρχουσών εργασιακών δραστηριοτήτων στους συγκεκριμένους κλάδους θα μπορούσε να αυτοματοποιηθεί. Όπως αναφέρεται στην έρευνα, μέσα στην επόμενη δεκαετία, τα στελέχη των φαρμακείων αναμένουν ετήσια αύξηση 27% στο ποσοστό των επηρεαζόμενων ρόλων.
Ουσιαστικά, στην αγορά εργασίας μειώνεται η ζήτηση για χειροκίνητη και σωματική εργασία αλλά αυξάνεται η ζήτηση για τεχνολογικές, πνευματικές και κοινωνικοσυναισθηματικές δεξιότητες ενώ ψηφιακές πλατφόρμες ταλέντων θα μπορούσαν να ανακαλύπτουν τους κατάλληλους εργαζόμενους για τις θέσεις εργασίας. Συγκεκριμένα, περισσότερες από 90.000 θέσεις εργασίας ενδέχεται να εξαφανιστούν ενώ στη θέση τους θα παρουσιαστεί ένα διαφορετικό σύνολο από 90.000 έως 120.000 θέσεις εργασίας. Επιπλέον, η τεχνολογική εξέλιξη σαφέστατα στοχεύει στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των ασθενών μέσα από στον σχεδιασμό νέων φαρμακευτικών προϊόντων και υπηρεσιών.
Οι νέες κατηγορίες προϊόντων, όπως οι κυτταρικές και γονιδιακές θεραπείες, η ψηφιοποίηση και οι αναλύσεις μεγάλων δεδομένων (big data) θα μπορούσαν να επιφέρουν θετικές αλλαγές, μετασχηματίζοντας εκ βάθρων τη φαρμακευτική αγορά και τον χώρο της υγείας γενικότερα.
Ο Αναστάσιος Δίγκας, CEO της εταιρείας Εισαγωγής & Εμπορίας Ιατρικού Εξοπλισμού «Δίγκας Γ. Ιατρικά- Δίγκας Αναστάσιος ΕΕ», επιβεβαιώνει πως την τελευταία διετία δημιουργήθηκαν νέες ευκαιρίες ανάπτυξης του ιδιωτικού τομέα υγείας στην Ελλάδα με καινοτόμες ιδέες, αλλά και αυξανόμενες επενδύσεις στον τομέα του εξοπλισμού. Όπως παρατηρεί «όλο και περισσότερα ιδιωτικά νοσηλευτικά ιδρύματα επενδύουν στην ανανέωση των υποδομών τους, αλλά και στον εφοδιασμό τους με εξελιγμένα, υψηλής ποιότητας αναλώσιμα προϊόντα. Παρά τα προβλήματα που μπορεί να προκύπτουν στην εφοδιαστική αλυσίδα εισαγωγών, το αποτέλεσμα είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό και όλοι μας παλεύουμε προς μια κοινή κατεύθυνση: την βέλτιστη και υψηλής ποιότητας παροχή υπηρεσιών υγείας για τον Έλληνα ασθενή».
«Ο ηλεκτρονικός φάκελος χρειάζεται να υλοποιηθεί ενώ τα νοσοκομεία και οι ιδιωτικές κλινικές πρέπει να εξελιχθούν σε δομές “χωρίς χαρτιά».
Ο Ιωάννης Λεκάκης, Ομότιμος Καθηγητής Καρδιολογίας ΕΚΠΑ, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ψηφιακής Ιατρικής και Διευθυντής του Καρδιολογικού Τομέα στην Κεντρική Κλινική Αθηνών επισημαίνει ότι «ο ψηφιακός μετασχηματισμός της υγείας εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς και η χώρα πρέπει να ακολουθήσει».
Όπως αναφέρει οι τομείς που καθίσταται αναγκαίο να μεταβληθούν είναι οι ακόλουθοι: Η Τεχνητή νοημοσύνη, καθώς η ενσωμάτωση σε πρώτη φάση αλγορίθμων τεχνητής νοημοσύνης στην ακτινολογία και στην παθολογική ανατομική θα μειώσει τα διαγνωστικά σφάλματα, το κόστος, τις άσκοπες περαιτέρω επεμβάσεις αλλά και θα βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας των ιατρών. Επιπλέον «η από απόσταση παρακολούθηση των διαφόρων εμφυτευμένων συσκευών πρέπει να γενικευθεί προκειμένου να μειωθεί η ταλαιπωρία των μετακινήσεων των ασθενών, οι επισκέψεις στα νοσοκομεία και το κόστος» συμπληρώνει ο Ι. Λεκάκης.
Ακόμη, είναι σημαντικό να ενισχυθεί η Τηλεϊατρική, «με την κατάλληλη εκπαίδευση των ιατρών και την εξάπλωση της υλικοτεχνικής υποδομής σε όλη την επικράτεια» αλλά και η χρήση φορετών συσκευών που «πρέπει να μπορεί να συνταγογραφηθεί απο τους γιατρούς και οι κατάλληλες συσκευές να πιστοποιούνται από τους αντίστοιχους οργανισμούς». Συνακόλουθα. ο Ι. Λεκάκης μας λέει ότι «ο ηλεκτρονικός φάκελος χρειάζεται να υλοποιηθεί, αποτελώντας την βάση για τη νοσηλεία σε δημόσιες η ιδιωτικές δομές υγείας ενώ τα νοσοκομεία και οι ιδιωτικές κλινικές πρέπει να εξελιχθούν σε δομές “χωρίς χαρτιά”».
Όπως υπογραμμίζει, οι πολυκεντρικές μελέτες σε μεγάλο βαθμό απαιτείται να πραγματοποιούνται ψηφιακά, με λίγες επισκέψεις στο ερευνητικό κέντρο, και η αιμοδοσία να ενοποιηθεί ψηφιακά, σε πανελλήνιο επίπεδα. «Οι ΜΕΘ μπορεί να διασυνδέονται ψηφιακά και η λειτουργία τους να υποβοηθείται από απόσταση ενώ ορισμένες λειτουργίες, όπως πχ η καθαριότητα να υποβοηθούνται από μικρά robots» σημειώνει, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι «ο ψηφιακός μετασχηματισμός στον χώρο της υγείας έχει ξεκινήσει (πχ ΗΔΙΚΑ, άυλη συνταγογράφηση) αλλά πρέπει να προχωρήσει με ταχύτερους ρυθμούς αφού οι ασθενείς το θέλουν και το χρειάζονται».